Tweede originele Poussin schilderij gevonden
met de tombe van Les Bergers d'Arcadie
De ontdekking van de gravure in 2007
In april 2007 had ik op deze webpagina over mijn ontdekking bericht in verband het bestaan van een gravure van een anonieme kunstenaar, die naar het voorbeeld van een tot dan toe onbekend schilderij Le Repos Pendant la fuite en Egypte à l'éléphant van de grootmeester Nicolas Poussin (1594-1665) was vervaardigd.
De gravure van een onbekende kunstenaar naar een orgineel werk
Le Repos Pendant la Fuite en Egypte à l'Eléphant van Nicolas Poussin
(Foto © Thuillier 1974)
Op de gravure is een in de kunstwereld vrij courant tafereel afgebeeld: nadat zij door een engel waren gewaarschuwd dat koning Herodes alle pasgeboren jongetjes om het leven ging brengen, besloten Jozef, Maria en de pasgeboren Jezus hun geboorteland tijdelijk te verlaten en naar Egypte te vluchten. De gravure beeldt een rustpauze tijdens deze vlucht uit.
Op zich allemaal niets bijzonders ware het niet dat op de gravure een gelijkaardige tombe werd afgebeeld zoals Poussin in zijn bekende werk Les Bergers d'Arcadie II had weergegeven. Deze gravure met de tweede tombe was op dat moment nog onbekend in het Rennes-le-Château wereldje.
Jaren later werd ik via mail door een andere Engelse Rennes-le-Château enthousiasteling David Pybus erop gewezen dat er nog een andere gelijkaardige gravure bestond. Het was een gravure die in 1787 werd vervaardigd door de Italiaanse graveur Raffaello Morghen naar het voorbeeld van het verdwenen Poussin schilderij. Deze tweede gravure bevindt zich momenteel in de National Galleries van Schotland. Het kunstwerk van Raffaello Morghen bevestigde trouwens dat het object op het schilderij wel degelijk dezelfde tombe was, zoals deze wordt afgebeeld op Les Bergers d'Arcadie II, aangezien daar via de kleine foto van de eerste gravure nog wat onduidelijkheid over bestond.
De gravure van de Italiaanse kunstenaar Raffaello Morghen
naar het voorbeeld van het spoorloze schilderij van Nicolas Poussin
(Foto © National Galleries Scotland)
Van 2007 tot en met nu bleef het originele schilderij van Poussin echter onvindbaar. Over de huidige eigenaar en verblijfplaats van het originele werk, waarop de gravure gebaseerd was, was echter niets bekend. Volgens verschillende kunstkenners was het kunstwerk spoorloos of mogelijk zelfs verloren gegaan. Intussen heb ik nu 15 jaar later het originele schilderij van Poussin terug gevonden.
Het artikel Poussin's Elephant van professor Rice
Eind 2021 vond ik het zeer interessante artikel Poussin's Elephant terug van Louise Rice, een Amerikaanse professor in de kunstgeschiedenis aan de universiteit van New York.
In het artikel beschrijft de kunsthistorica hoe ze het schilderij Hannibal traversant les Alpes à dos d'éléphant van Nicolas Poussin preciezer kon dateren aan de hand van teruggevonden documenten van een bepaalde gebeurtenis. De gebeurtenis was dat er vanaf het jaar 1626 een attractiegezelschap met een Indische olifant, genaamd 'Don Diego', door de Europese steden had getrokken om het volk te vermaken.
"Hannibal traversant les Alpes à dos d'éléphant" van Nicolas Poussin
Gedurende de jaren 1626-1627 reisde Don Diego als kermisattractie door Frankrijk. In 1628 trok het gezelschap met de olifant door Gent en Antwerpen in Vlaanderen, waar de Vlaamse schilder Peter Paul Rubens hem ook waarnam. Daarna kwam ook het Hollandse Utrecht aan de beurt. In 1629 trok de olifant door naar verschillende steden in Duitsland. Overal waar Don Diego langs kwam, bracht het impressionante dier een grote massa volk bijeen.
Een houtsnede over het bezoek van de olifant Don Diego te Antwerpen in 1628
(Foto Louise Rice 2017 - Poussin's Elephant - afkomstig uit Nieuwe Tijdinghen, 30 juni 1628)
In de tweede week van mei 1630 arriveerde Don Diego ook in de Italiaanse hoofdstad Rome. Ook daar kwamen vele mensen nieuwsgierig naar de olifant kijken, waaronder ook de Franse grootmeester Nicolas Poussin, die rond die periode reeds meerdere jaren in Rome verbleef. Hij was ook lang niet de enige kunstenaar die de olifant daar kwam bestuderen.
Op basis van deze informatie kon professor Rice afleiden dat Poussins schilderij Hannibal traversant les Alpes à dos d'éléphant nooit kon geschilderd zijn rond de periode 1625-1627 zoals algemeen door kunsthistorici werd gedacht, maar pas na het midden van het jaar 1630.
Helemaal op het einde in de conclusie van haar artikel besprak professor Rice dat de olifant weinig indruk had gemaakt voor zijn latere werk, al was er één opmerkelijk uitzondering.
Tot mijn grote blijdschap beschreef professor Rice verrassend genoeg dat Poussin rond 1635-1640 nog een ander opmerkelijk werk met een olifant had geschilderd in opdracht van zijn mecenas de Italiaanse kardinaal (en later paus Clemens IX) Giulio Rospigliosi (1600-1669), namelijk Le Repos Pendant la fuite en Egypte à l'éléphant.
Het originele schilderij "Le Repos Pendant la Fuite en Egypte à l'Eléphant" van Nicolas Poussin
(Foto © Louise Rice 2017 - Poussin's Elephant)
Professor Louise Rice bevestigde mijn eerdere bevindingen dat het kunstwerk lange tijd zoek was geweest en pas recent herontdekt.
Ook al is professor Rice totaal niet op de hoogte van het mysterie van Rennes-le-Château en de gelijkenis met de graftombe in Les Pontils, toch legt zij in haar artikel meteen ook de link met de andere graftombe weergegeven in de tweede versie van Et in Arcadia ego, waarmee ze Les Bergers d'Arcadie II bedoelt. De gelijkenis tussen de twee grafmonumenten in de twee schilderijen is volgens haar 'beklijvend en mysterieus' en dat we waarschijnlijk nooit zullen weten wat Poussin precies met de tombe bedoelde.
Geschiedenis en details van het schilderij
Wat weten we nu precies allemaal over het schilderij Le Repos Pendant la fuite en Egypte à l'éléphant van Nicolas Poussin?
Opmerkelijk is dat Poussin het doek Le Repos Pendant la fuite en Egypte à l'éléphant tussen de jaren 1635 en 1640 in opdracht van dezelfde persoon had vervaardigd, namelijk de Italiaanse kardinaal Giulio Rospigliosi. Deze katholieke geestelijke, die zoals eerder gezegd het later tot paus Clemens IX zou schoppen, had bij Poussin ook Les Bergers d'Arcadie II aangevraagd. Qua datering lijkt het er bijna op dat beide schilderijen misschien ooit tot dezelfde bestelling van de kardinaal behoorden. Misschien kunnen we zelfs zo ver gaan dat ze ooit zelfs een tweeluik vormden? Ik maak deze veronderstelling op basis van het feit dat beide schilderijen bijna even groot zijn.
De Franse schilder Nicolas Poussin en de Italiaanse kardinaal Giulio Rospigliosi
Rospigliosi was Poussins opdrachtgever voor beide schilderijen
Na de dood van Giulio Rospigliosi in 1669 bleef het schilderij tot aan het eind van de 18de eeuw in het bezit van de familie Rospigliosi. Aan het begin van de 19de eeuw heeft de familie het schilderij echter te koop gezet en rond 1803 werd Le Repos Pendant la fuite en Egypte à l'éléphant samen met nog tweede andere schilderijen van Poussin gekocht door de Franse kunstverzamelende kardinaal Joseph Fesch.
Na de dood van kardinaal Fesch werd zijn gigantische collectie van 22000 schilderijen op 17 maart 1845 in Rome geveild. Le Repos Pendant la fuite en Egypte à l'éléphant werd vervolgens voor 1700 ecu verkocht aan een zekere George, een conservator-deskundige van het Koninklijk Museum van het Louvre, dit in naam van een anonieme koper.
In 1864 dook het doek op in de Forcade collectie, waarna het schilderij op 2 april 1873 in Parijs opnieuw werd verkocht. Mogelijk behoorde het kunstwerk dan nog tot de Chennevières-Pointel collectie, maar eigenlijk liep het spoor naar het schilderij van dan af aan dood.
Anno 2022 bevindt Le Repos Pendant la fuite en Egypte à l'éléphant zich sinds 1996 in het privébezit van een Franse familie. Men kan het prachtige kunstwerk momenteel dus niet in een museum gaan bewonderen. Louise Rice kon de eigenaar van het schilderij contacteren, die haar genereus een foto van het schilderij ter beschikking stelde.
Onlangs merkte ik ook op dat het Franse veilinghuis Hôtel Drouot het schilderij herontdekt heeft in april 2022 op deze pagina van hun website.
We zetten de meest relevante informatie over Les Bergers d'Arcadie II en Le Repos Pendant la fuite en Egypte à l'éléphant even op een rijtje:
| Kunstwerk | Les Bergers d’Arcadie | Le repos pendant la fuite en Egypte à l’éléphant |
|---|---|---|
| Opdrachtgever | Kardindaal Giulio Rospigliosi | Kardindaal Giulio Rospigliosi |
| Jaar | 1639-1640 | 1635-1640 |
| Afmetingen | 85 cm x 121 cm (Gekaderde afmetingen) |
84 cm x 108 cm |
| Huidige verblijfplaats | Het Louvre museum | In Frans privébezit |
"Les Bergers d'Arcadie II" en "Le Repos Pendant la fuite en Egypte à l'éléphant"
Implicaties voor het mysterie van Rennes-le-Château
Nu we met zekerheid weten dat Poussin een tweede schilderij heeft geschilderd met dezelfde grafmonument als afgebeeld in Les Bergers d'Arcadie II, wat zijn dan de implicaties ervan voor het mysterie van Rennes-le-Château en de graftombe in Les Pontils?
De tombe van Les Pontils zal door de lokale bewoners van Les Pontils en omgeving wel al eerder bekend geweest zijn, maar de associatie van de graftombe met het mysterie van Rennes-le-Château werd pas aan het begin van 1971 gelegd door de Franse onderzoeker en schattenjager Jean Pellet (1931-2012).
De tombe van Les Pontils en Jean Pellet (1931-2012)
Sinds deze ontdekking van Jean Pellet en het verschijnen van zijn artikel Promenade initiatique dans les gorges de l'Aude in samenwerking met Gérard de Sède in nummer 9 van Grand-Albert in juli 1972, is men er lange tijd van uitgegaan dat Nicolas Poussin het berglandschap rond Les Pontils (Cardou, Blanchefort en de heuveltop van Rennes-le-Château) en de graftombe daar had geschilderd. Volgens velen maakte de tombe van dan af aan deel uit van het enigma rond pastoor Bérenger Saunière, ook al was het van in het begin duidelijk dat Poussin volgens zijn biografen nooit in dit zuidoostelijke deel van Frankrijk was geweest.
Rennes-le-Château Etude Critique
Franck Marie 1978
Later onderzoek van de Franse onderzoeker Franck Marie gepubliceerd in zijn boek Rennes-le-Château Etude Critique in 1978 had echter aangewezen, dat de graftombe van Les Pontils aan het begin van de jaren 1930 werd opgericht door de Amerikaanse ingenieur Louis Lawrence. Poussin kon dit grafmonument dus nooit geschilderd hebben.
De Franse onderzoeker Patrick Mensior heeft in 2020 in zijn artikel "Curiosités et découvertes programmées de la belle histoire" ook aangetoond dat de ontdekking van de tombe van Pontils door Jean Pellet eerder een 'geprogrammeerde' ontdekking was via Gérard de Sède en Pierre Plantard.
In werkelijkheid hadden Plantard en de Sède de tombe van Les Pontils al eerder ontdekt tijdens hun eerste verkenningstochten van de regio in de jaren 1960. Waarschijnlijk zagen ze de gelijkenis tussen het grafmonument van Les Pontils en met de tombe afgebeeld op het schilderij Les Bergers d'Arcadie II. Op deze manier hebben Plantard en Gérard de Sède via 'ontdekker' Jean Pellet dan de tombe en het schilderij Les Bergers d'Arcadie II van Poussin als desinformatie aan het mysterie van Rennes-le-Château toegevoegd.
Toch beweren sommigen dat een gelijkaardige tombe er vroeger ooit al had gestaan, maar werd afgebroken. Hier zijn echter geen concrete bewijzen van. Hoe het ook zij, volgens het Franse kadaster zou de locatie, waarop de Poussin-tombe zich bevond, zeker wel een kerkhof zijn geweest lang voor de oprichting van de tombe door Louis Lawrence.
Geeft het schilderij Le Repos Pendant la fuite en Egypte à l'éléphant extra kracht aan de veronderstelling dat Poussin ooit in Les Pontils aanwezig was en het berglandschap daar heeft geschilderd inclusief de tombe? Volgens mijn mening lijkt dat zeker niet het geval te zijn.
Op het recent ontdekte Poussin-schilderij is er geen noemenswaardig berglandschap te herkennen rond de tombe. Zoek er dus niet naar de bergformaties Cardou, Blanchefort noch naar Rennes-le-Château heuveltop. De Heilige Familie lijkt ook te rusten tegen de stenen bouwwerk dat nergens te bespeuren is in Les Bergers d'Arcadie II.
Ook is dit bouwwerk nergens te bespeuren in Les Pontils en zou er op die locatie ook geen plaats voor geweest zijn. Er zijn naast de tombe en de olifant ook geen eikenbomen terug te vinden, waar die bomen bij het grafmonument van de herders en in Les Pontils wel aanwezig waren. Er zijn ook geen herderstokken te bespeuren waarmee men allerlei fictieve geometrische figuren kan construeren.
Dit schilderij lijkt dan ook een extra bevestiging te zijn dat het landschap van Les Bergers d'Arcadie II niets te maken heeft met het landschap van Les Pontils en omstreken. Het fictieve arcadische landschap van Les Bergers d'Arcadie II lijkt dus net als dat van Le Repos Pendant la fuite en Egypte à l'éléphant duidelijk puur ontsproten te zijn aan het creatieve kunstenaarsbrein van Poussin.
Conclusie
Na jaren van onzekerheid dat het schilderij misschien verloren was gegaan, is het geweten dat Le Repos Pendant la fuite en Egypte à l'éléphant van Nicolas Poussin nog steeds bestaat. Het bevindt zich in de privécollectie van een Franse familie, die er omwille van privacyredenen liever niet mee te koop loopt. Dat is ook meteen de reden waarom er jaren niets over het schilderij geweten was.
Ik vond het persoonlijk een eer om als eerste dit originele schilderij van Nicolas Poussin onder de aandacht te brengen van de Rennes-le-Château wereld.
De vondst van dit schilderij bekrachtigd ook de ontdekkingen dat zowel de tombe van Les Pontils als het schilderij Les Bergers d'Arcadie II van Poussin in feite niets te maken hebben met het mysterie van Rennes-le-Château. Dit is in feite gewoon pure desinformatie die door Pierre Plantard en Gérard de Sède aan het verhaal van Bérenger Saunière en Rennes-le-Château werd toegevoegd.
De tombe van Les Pontils en "Les Bergers d'Arcadie II" van Poussin
werden als desinformatie toegevoegd aan het mysterie van Rennes-le-Château door Pierre Plantard.
In 1978 had de Franse onderzoeker Franck Marie ook al aangetoond dat Louis Lawrence pas rond 1930 de tombe had laten vervaardigen De Franse kunstenaar Nicolas Poussin is niet ter plaatse geweest om het landschap rond Les Pontils te vereeuwigen in Les Bergers d'Arcadie II. Het landschap en omgeving in rond de gelijkaardige tombe Le Repos Pendant la fuite en Egypte à l'éléphant is totaal anders dan weergegeven in Les Bergers d'Arcadie II.
Ten slotte wat de olifant betreft, heeft Poussin het exotische dier waarschijnlijk gewoon in zijn schilderij opgenomen om de scène in Egypte, Afrika te lokaliseren, waar de Heilige Familie naartoe gevlucht was. De olifant was het meest geschikte dier om te schilderen, aangezien Poussin een dergelijk imposant dier in 1630 in levende lijve te Rome zelf had aanschouwd. De ironie van de zaak is echter wel dat Don Diego een Indische olifant was en geen Afrikaanse. Ook de olifant van Poussin is duidelijk een Indische olifant met een bultrug en kleine oren, waar Afrikaanse olifanten een holle rug en grote oren hebben. Maar dat foutje van Poussin willen we maar al te graag met de mantel der liefde bedekken.
Bronnen:
- Rice, L. Poussin's Elephant. 2017. Renaissance Quarterly 70, 548–93, Renaissance Society of America.
- Mensior, P. Curiosités et découvertes programmées de la belle histoire. 2020. Association RLC Doc. https://www.rennes-le-chateau-doc.fr/